درست 60 سال پيش، 27 مهر 1323، سرودي متولد شد كه در طول شش دهه پس از آن عملا به ترجمان وطن دوستي ايرانيان تبديل شد. در واقع استفاده از عنصر فرهنگي و در اينجا موسيقي، به مثابه حربه اي براي مبارزه، اعتراض و حركتي بود كه از نهضت مشروطيت آغازيدن گرفت و در دهه هاي پرتب و تاب قرن اخير بارها خود را نشان داد. تصنيف معروف از خون جوانان وطن ساخته عارف قزويني را مي توان نخستين نمونه از آثار موسيقايي با گرايش ميهني قلمداد كرد. وجه مشخصه تمام آثار ملي، ميهني و حماسي در حوزه موسيقي، پيدايش بسترهاي مناسب براي آفرينش هنري است، به طوريكه همان آثار در شرايط معمولي امكان وجود نمي يافتند.
بر اين اساس سوم شهريور سال 1320 خورشيدي، سرآغاز تحولات عميق در تمام شئون زندگي ايرانيان مي شود. ارتش سه كشور متفق در جنگ جهاني دوم، طبق يك نقشه از پيش تعيين شده و پنهاني، خاك ايران را از شمال و جنوب مورد تعرض نظامي قرار مي دهند و اين در حالي است كه دولت ايران، بارها موضع بي طرفي خود را به طرفين جنگ اعلام كرده است. در فاصله چند روز نقاط مهم كشور از جمله پايتخت به صحنه اي براي رژه چكمه پوشان روس، انگليس و آمريكا تبديل مي شود؛ صحنه اي كه براي هر ايراني غيرتمند دردآور و خفت بار است. آنان كه اسلحه اي در دست دارند و براي دفاع از خاك ميهن منتظر بخشنامه نيستند، مختصر مقاومتي مي كنند. گرچه تلاش پراكنده و ضعيف آنها در مقابل ارتش مجهز متفقين راه به جايي نمي برد.
كمي اين سوتر و در قلب پايتخت، اهل فرهنگ و هنر نيز دست كمي از سربازان مرزي ندارند و به همان مقدار از اشغال نظامي كشور تلخ كامند، پس دست به اسلحه خود مي برند و حماسه اي جاودان خلق مي شود. شادروان دكتر حسين گل گلاب ترانه سراي معروف و زنده ياد روح الله خالقي آهنگساز نامي در فضاي دردآلود اشغال ميهن، مي سازند و مي سرايند:
اي ايران، اي مرز پرگهر
اي خاكت سرچشمه هنر
دور از تو انديشه بدان
پاينده ماني تو جاودان
شرايط ويژه كشور در سال هاي پس از شهريور 1320، مجال بروز به اي ايران را نمي دهد تا اينكه 27 مهر 1323 در تالار دبستان نظامي - دانشكده افسري فعلي - كنسرت انجمن موسيقي ملي به رهبري خالقي برگزار مي شود و اي ايران از بطن مادر هنر به ياري فرزندان ايراني بيرون مي آيد تابلكه قدري از آثار مخرب تجاوز كمرنگ شود. خالق آهنگ، زنده ياد خالقي مي گويد: در آن وقت كشور ما را قواي انگليس، روس و آمريكا اشغال كرده بودند و جنگ بين الملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملي نمي شد، زيرا وضع آماده نبود، ولي آهنگ و شعر اين سرود، احساسات ملي را سخت برانگيخت و مخصوصا در مقابل خارجيان كه در آن مجلس كنسرت بودند از طرف ايرانيان تظاهرات بيشتري شد و اولين ضربه اي بود كه به طور غيرمستقيم بر پيكر ارتش خارجي كه ناخوانده ميهمان ما بودند، زده شد. برخلاف غالب آثار ماندگار كه گذر زمان مهر ماندگاري بر آنها مي زند، اي ايرانكه رنگ اعتقاد يكتا پرستانه ايرانيان رادرخود داردخيلي زود و در همان روز تولدش معروف و ماندگار شد. چنانكه روح الله خالقي در كتاب سرگذشت موسيقي ايران مي نويسد؛ آهنگ اين سرود با آن همه تاثير موجب شد كه وزير فرهنگ، هيات نوازندگان را به مركز پخش صدا فرستاد و صفحه اي از اين سرود ضبط شد تا همه روزه از راديو تهران پخش شود.از آن پس اي ايران به زمزمه هميشگي ايرانيان تبديل شد و در بزن گاه هاي مختلف خود را نشان داد. ويژگي كلام سرود چه از نظر مفهوم و چه از نظر رواني اشعار به همه گروه هاي سني اين امكان را مي داد كه دست كم، بند اول آن را به خاطر بسپارند چنانكه به جرات مي توان گفت اين تنها شعر و سرودي است كه ميليون ها ايراني آن را در حافظه خويش ثبت كرده اند. به همين دليل در فرصت هاي مختلف، يكي از تقاضاهاي شنوندگان از راديو و تلويزيون، پخش سرود اي ايران است. اركستر موسيقي ملي به رهبري فرهاد فخرالديني هم در يك پيمان نانوشته ملزم به اجراي چندين باره اين سرود شده است، چنانكه رهبر اركستر مي گويد: وقتي مردم در پايان كنسرت ها، اجراي سرود را درخواست مي كنند، ما نمي توانيم اجرا نكنيم.
زنده ياد خالقي در مقدمه سرود، هنرمندانه از يك تم انگاره بختياري بهره برده است، به طوريكه تشخيص آن بسيار دشوار مي كند. نگاهي به كارنامه هنري وي نيز ميزان آشنايي و علاقه مندي او به موسيقي بختياري را نشان مي دهد. استفاده از نغمات موسيقي نواحي ايران در موسيقي شهري، امروزه امري متداول است، ولي كمتر كسي مي تواند نسخه اي متفاوت و برگرفته از آهنگ هاي بومي را ارايه دهد و معمولا عين آهنگ رايج در يك منطقه با اركستري شهري اجرا مي شود. استفاده از فواصل پرشي چهارم و پنجم، در كنار ريتم پر تب و تاب، هيجان سرود را تضمين مي كند. علاوه بر اين به كار گرفتن فاصله پرشي ششم نيز بدعتي در موسيقي ايراني به حساب مي آيد. نحوه تلفيق شعر و آهنگ در بيان مفهوم و ايجاد ارتباط با شنونده حرف نخست را مي زند. براي نمونه آنجا كه شعر از نظر مفهومي دشمن را مورد خطاب قرار مي دهد، آهنگ نيز به نقطه اوج مي رود تا خطاب قرار دادن دشمن توام با فرياد باشد.
اي دشمن ار توسنگ خاره اي من آهنم
جان من فداي خاك پاك ميهنم
بهره گيري از تكنيك دو صدايي و سازگار با موسيقي ايراني، نفوذ كلام را قوت مي بخشد. يعني وقتي گروه كر مردان مصرع اي دشمن ار تو سنگ خاره اي من آهنم را سر مي دهند، پيش از آنكه هجاي دوم آهنم ادا شود، گروه كر زنان همان مصرع را با تغييري اندك چنين آغاز مي كنند دشمن ار تو سنگ خاره اي من آهنم. از نظر جامعه شناسي و توجه به اينكه وطن براي زن و مرد ارزش يكساني دارد و در مقوله دفاع از وطن، زنان پا به پاي مردان و به تبع آنان حركت مي كنند، زيبايي سرود بيش از پيش خودنمايي مي كند، اما وقتي نوبت به مصرع پاياني بيت آخر مي رسد، زن و مرد به طور همصدا و همزمان صدا سر مي دهند:
پاينده باد خاك ايران ما
نزديك به 30 سال پيش از تولد اي ايران، عارف قزويني چند تصنيف ملي ميهني ساخته بود و از اين منظر اي ايران اولين نبود، اما ريتم تند و حماسي آن در مقايسه با آثار عارف كه داراي ريتمي آرام و نوحه وار بودند، جلاي ديگري به آن داد و حتي نسل پس از خالقي نيز خواسته و ناخواسته از سرود ماندگار او الهام گرفتند. اعضاي كانون چاووش در فاصله سال هاي 56 تا 59 باخلق آثار حماسي و انقلابي، خاطره اي ايران خالقي را در اذهان زنده كردند و اين در حالي بود كه تاثير پذيري آنها از كار خالقي به ويژه در خصوص ريتم كاملا مشهود بود.
اي ايران بي گمان گفتني هاي زيادي دارد. اينكه دقيقا در چه مقطعي ساخته شد؟ آيا پيش از آن، ذهنيتي براي اين كار وجود داشت؟ دكتر گل گلاب، و روح الله خالقي چگونه با هم همكاري مي كردند؟
چه كسي پيشنهاد آن را داده بود؟ و بسياري پرسش هاي ديگر كه براي نسل حاضر و نسل هاي بعد ممكن است پيش بيايد. شايد بازماندگان اين دو بزرگوار بتوانند در اين خصوص كمكي بكنند. آنچه مسلم است اي ايران حاصل عشق و ايران دوستي چند هنرمند پاك سيرت بود كه در فضايي ويژه، مجال بروز يافت و بر مصداق آنچه از دل برآيد لاجرم بر دل نشيند، بر دل ها نشست. يافتن رمز توفيق آن كاري چند جانبه است وحوزه هاي مختلف اجتماعي، سياسي، روانشناسي و... را در مي
نوردد، اما از نگاه شعر و موسيقي شايد بتوان اين موارد را بر شمرد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر