تربيت

ميرزا محمدعلي خان تربيت، فرزند ميرزا صادق، فرزند ميرزا جواد، فرزند ميرزا محسن در تبريز متولد گرديد. وي از آزاديخواهان معروف و از فضلاي روشنفکر آذربايجان به شمار مي رود. قبل از مشروطيت در تبريز کتابخانه اي به نام تربيت تأسيس کرد که نام آن کتابخانه بعداً نام خانوادگي او گرديد. روشنفکران عصر من جمله تقي زاده و ميرزايوسف خان اعتمام الملک در کتابخانه تربيت جمع مي شدند و درباره کتب جديد و سياست صحبت مي کردند. بعدها يعني در سال 1320 اين عده مجله اي به نام "گنجينه فنون" منتشر کردند و مطالب علمي و ادبي را در دسترس عموم گذاشتند.

سر و کار داشتن با کتاب و خريد و فروش آن او را در فن کتابشناسي که خود علمي محسوب است ماهر کرد و در اين امر چنان متبحر شد که مي توان گفت تا حال کسي به اندازه او به نسخه هاي خطي و چاپي زبان فارسي احاطه نيافته است. بيشتر عمر او در خارجه در کتابخانه هاي اسلامبول، برلين، لندن گذشته است.

پس از اعلان مشروطيت به آن نهضت که خود از بنياد نهندگان آن بود، پيوست. در سال 1326 روزنامه اي نيز هفتگي به نام اتحاد که ارگان انجمن اتحاد بود تأسيس کرد. اين روزنامه تا 25 شماره منتشر گشت. در دوره دوم مجلس از تبريز به نمايندگي انتخاب گرديد و در مجلس به حزب دمکرات که تحت رياست تقي زاده "برادر زنش" بود وارد شد. بعداً به عثماني و اروپا رفت و با مستشرقين عاليقدر ملاقاتها نمود.

پس از بازگشت از اروپا مدتي رئيس معارف آذربايجان شد، و خدماتي گرانبها به معارف اين ايالت که خود دلبستگي تام به آن داشت انجام داد، من جمله کتابخانه تربيت را که امروز (سال 1327 خورشيدي) متجاوز از 15 هزار کتاب دارد تأسيس نمود. اين همه کتاب را در اثر فداکاريهاي زياد توانست جمع کند. اعانه خواست، تحفه قبول کرد، منت ها پذيرفت تا موفق گرديد. مثلاً براي تحصيل يک کتاب کمياب در فصل زمستان چند بار به منزل يکي از اعيان رفت تا آن کتاب را براي کتابخانه تحصيل نمود، سپس وقتي که آقاي تقي زاده وزير ماليه بود، چند هزار تومان از محل حق الامتياز کارخانه کبريت سازي ممتاز تبريز به اين کتابخانه اختصاص داده شد تا محل فعلي آنکه آبرومند است بنا گرديد.

تربيت بالاخره به رياست معارف گيلان تغيير مأموريت يافت. در رشت نيز يک کتابخانه تأسيس کرد تا به رياست بلديه تبريز منصوب گرديد. با بودجه حقير بلديه اقدام در عمران تبريز نمود. خيابان پهلوي را از پاساژ به ايستگاه واگن امتداد داد. قبرستان گجيل را به باغ گلستان تبديل کرد. خيابان فردوسي و تربيت را ايجاد نمود. به قدري در عمران شهر زحمت کشيد که رضا شاه پهلوي در يکي از مسافرتهاي خود به تبريز گفت که بايد مجسمه اين مرد را تبريزيها بريزند و در باغ گلستان بگذارند.

در هر حال وي پس از چند سال رياست بلديه، به وکالت مجلس انتخاب گرديد و در مجلس بود تا در 26 دي 1318 درگذشت. در مجلس، بيشتر وقت خود را در کتابخانه مجلس مي گذراند. در آن ايام کتاب "دانشمندان آذربايجان" را تمام کرد و به چاپ رسانيد. مرحوم تربيت در 1316 قمري کتابي به نام "زاد و بوم" نوشته و وجه تسميه مراغه را در آن کتاب مذکور داشته است.

يکي از بهترين آثار تربيت "تاريخ مطبوعات ايراني و فارسي" است که ادوارد برون، مستشرق انگليسي، آنرا به انگليسي ترجمه کرده است. متأسفانه اصل کتاب تا حال به زبان چاپ نشده است. فقط يک فصل از آن در روزنامه کاوه چاپ برلين انتشار يافته است. اين کتاب يکي از بهترين تأليفات است و در اين رشته تا حال نظير آن نوشته نشده است.

اثر مهم ديگر تربيت، "دانشمندان آذربايجان" است.