پژوهشگر: حمیده خلیلی
چکیده: مقاله حاضر به بررسی اعضای خاندان پهلوی می‌پردازد. زندگی‌نامه‌ی دختران و پسران رضاشاه و محمدرضا پهلوی به صورت خلاصه بیان می‌گردد.
پهلوی ، فاطمه-/پهلوی ، اشرف-/پهلوی ، علیرضا-/دیبا، فرح-/پهلوی ، لیلا-/پهلوی ، محمدرضا-/جهانبانی ، كیخسرو-/پهلوی ، شهناز-/جهانبانی ، فوزیه-/پهلوی ، همدم السلطنه-/آتابای ، سیمین ( دختر همدم السلطنه )-/شفیق ، شهرآزاد-/پهلبد، مهرداد-/پهلوی ، رضا خ1339-/پهلوی ، غلامرضا-/زند ( پهلوی )، پری سیما-/پهلوی ، فرحناز-/پهلوی ، عبدالرضا-/پهلوی ، محمودرضا-/پهلبد، شهباز-/جهانبانی ، خسرو-/شفیق ، شهریار-/اقبال ، مریم-/آتابای ، امیررضا-/پهلوی نیا، شهرام-/پهلوی ، بهمن-/جهانبانی ، منیژه-/پهلوی ، احمدرض
مقدمه
كودتای سوم اسفند 1299 را می‌توان از مهمترین وقایع سرنوشت ساز ایران دانست . كودتا با حمایت كامل انگلستان صورت گرفت و نقطه صعود رضاخان میرپنج ملقب به سردار سپه از همین جا آغاز شده و نهایتا به آنجا می‌انجامد كه رضا خان میرپنج كه تا یك سال قبل از كودتا افسر قزاق ساده‌ای بیش نبود و حتی خواب آن را هم نمی‌دید كه روزی به مقام رئیس‌الوزرایی برسد، تاج سلطنت بر سر می‌گذارد و فصلی جدید از حكومت خودكامه را با نام دودمان پهلوی در تاریخ كشور می‌گشاید كه طی مدت 57 سال به جای وابستگی به ملت ، میهن و خاستگاه و دین و آیین خود چشم به قبله فرنگ دوخته و هر آنچه بیگانه صاحب نفوذ امر می‌نمود بدون چون و چرا انجام می‌داد.
شاید اوضاع در هم ریخته ایران و انزواطلبی رجال دوران پایانی قاجاریه كه همگی آرامش را بر هرج و مرج و آشوب ترجیح می‌دادند بیش از سایر عوامل در روی كار آمدن رضا شاه پهلوی كمك كرده است.
رضا شاه
در 24 اسفند 1256 در روستای آلاشت از توابع سواد كوه به دنیا آمد . پدرش «داداش بیگ» یاور فوج سواد كوه بوده است و پدران او نیز نظامی بوده‌اند و مادرش «نوش‌آفرین» اهل تهران بود. مرگ پدرش در 40 روزگی وی موجب شد كه مادرش به تهران بازگردد . رضا و مادرش در محله سنگلج در نداری و تهی‌دستی زندگی می‌كردند . مخارج زندگی آنان تا 7 سالگی توسط سرهنگ ابوالقاسم آیرملو و پس از مرگ وی توسط سرتیپ نصرالله خان آیرم تأمین می‌گشت. (1)
از سن 12 سالگی وارد فوج سواد كوه شد . از همین زمان است كه دوران نظامی زندگی وی آْغاز می‌شود و بتدریج مدارج نظامی را طی كرد . تا اینكه به سال 1299 پس از كودتای معروف سوم اسفند كه با هماهنگی سید ضیاء و ژنرال آیرونساید انجام شد با لقب سردار سپهی به وزارت جنگ منصوب می‌شود و تا سال 1302 این سمت را حفظ می‌کند.
از سال 1302 رضا خان به نخست‌وزیری منصوب شد و سرانجام با تشكیل مجلس مؤسسان در 21 آذر 1304 و اعلام انقراض سلسله قاجاریه، رضاخان خود را شاه نامید. مراسم تاجگذاری در 4 اردیبهشت 1305 انجام شد . (2)
با وقوع جنگ جهانی دوم ، ایران توسط شوروی و انگلیس در سوم شهریور 1320 اشغال شد و رضا شاه تحت نظر نیروهای بریتانیایی از بندرعباس با كشتی از ایران تبعید شد. او را ابتدا به جزیره موریس منتقل شد و سپس در افریقای جنوبی در شهر ژوهانسبورگ تحت نظر قرار گرفت و در همانجا درگذشت.
پیكر رضا شاه را پس از مرگ به مصر بردند . در اردیبهشت 1329 جنازه وی به ایران آمد و با تشریفات رسمی در حرم حضرت عبدالعظیم دفن شد . گفته می‌شود كه در 24 دیماه 1357 جسد وی به همراه جسد پسرش علیرضا توسط محمدرضا ابتدا به لس آنجلس و سپس به مصر منتقل شده است. (3)
همسران رضا شاه
رضا خان قبل از ازدواج با مادر محمدرضا شاه ، زمانی كه واحدش در همدان مستقر بود با زنی ازدواج می‌كند به نام صفیه و از او صاحب یك دختر می‌شود به نام همدم‌السلطنه. رضا خان با این زن همدانی بیشتر از یك سال زندگی نكرد و او را طلاق داد . (4)
رضاخان پس از آن، با تاج‌الملوك آیرملو ازدواج كرد . وی دختر تیمورخان آیرملو از خاندان مهاجر و از خوانین بزرگ سوادكوه بود كه مقام میرپنجی داشت . رضا شاه از وی صاحب 4 فرزند شد : خدیجه كه بعدها به شمس‌الملوك ملقب گشت ، محمدرضا و زهرا ( كه بعدها به اشرف‌الملوك ملقب گشت ) و علیرضا.
در سال 1306 رضا شاه با ملكه توران ( از خانواده‌های رجال قاجاری ) ازدواج كرد ، این ازدواج به دور از چشم تاج‌الملوك صورت گرفت . اما به محض اطلاع از ازدواج مجدد رضا شاه دست به مخالفت شدید زد و سرانجام توطئه‌ها و دسیسه چینی‌های تاج‌الملوك موجب شد كه رضا شاه ملكه توران را كه زنی زیبارو و نیز از زنان تحصیل كرده دوران خود بود طلاق داد . رضا شاه از وی صاحب یك فرزند به نام غلامرضا شد .(5)
و سرانجام آخرین همسر رضا شاه عصمت‌الملوك دولتشاهی دختر مجلل‌الدوله نواده فتحعلی شاه قاجار بود . وی محبوبترین همسر رضا شاه بود و سادگی و حرف شنوی او باعث شد كه این محبوبیت تا آخر عمر رضا شاه حفظ شود . فرزندان رضا شاه از عصمت عبارت بودند از عبدالرضا ، احمدرضا ، محمودرضا ، حمیدرضا و فاطمه . (6)
دختران رضا شاه
شمس پهلوی
متولد 1296 و اولین فرزند رضا شاه و ملكه تاج‌الملوك است . وی به دستور پدر با فریدون جم ازدواج كرد و پس از تبعید رضا شاه از ایران از او جدا شد و در سال 1322 با ویولن زنی به نام عزت‌الله مین باشیان آشنا شد و در سال 1324 در قاهره با او ازدواج كرد . همسر جدید شمس نام خود را به مهرداد پهلبد تغییر داد . پهلبد به سال 1343 به وزارت فرهنگ و هنر منصوب شد و تا پیروزی انقلاب در این سمت باقی ماند . شمس در 10 اسفند 1374 در 78 سالگی درگذشت و طبق آیین مسیح به خاك سپرده شد . (7)
اشرف پهلوی
وی همزمان با محمدرضا پهلوی در 4 آبان 1298 در تهران متولد شد. به دستور پدرش با علی قوام ازدواج كرد كه بعد از تبعید رضا شاه از ایران از او جدا شد . (8) او از این ازدواج صاحب یك پسر به نام شهرام شد . (9) پس از مدتی وی با فردی مصری به نام احمد شفیق آشنا شد و خواستار ازدواج با او گردید . موافقت محمدرضا با ازدواج وی سبب ناراحتی ملك فاروق شد كه این ازدواج را مغایر با شئون خانواده‌های سلطنتی مصر و ایران می‌دانست اما محمدرضا به آن اعتنایی نكرد . (10)
اشرف از احمد شفیق دارای دو فرزند شد : شهریار شفیق كه افسر نیروی دریایی بود و پس از انقلاب در پاریس ترور شد و یك دختر به نام آزاده شفیق كه فساد و جاه‌طلبی را از مادرش به ارث برده است.
اشرف قبل از ازدواج با احمد شفیق مدتی عاشق هوشنگ تیمورتاش (فرزند عبدالحسین تیمورتاش)بود. عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار رضا شاه بود كه به دستور رضا شاه به قتل رسید. محمدرضا به همین علت با ازدواج آنها مخالفت كرد . به هر حال اشرف پس از جدایی از احمد شفیق در پاریس عاشق فردی به نام مهدی بوشهری ( از خانواده بزرگ و ثروتمند بوشهری) شد و با وی ازدواج كرد. هر چند پس از مدتی از وی نیز بیزار شد. اما بوشهری فرد زرنگی بود و هر چند اسما شوهر اشرف بود كاری به كار او نداشت و رهایش كرد و اشرف این وضع را پسندید . بوشهری نیز به بهانه‌های مختلف پول زیادی هزینه می‌كرد. او در پاریس و در شركت " ایران ایر " شغل مهمی گرفت و به همین بهانه از محمدرضا پول كلانی دریافت می‌كرد. او با این تمهیدات تا پیروزی انقلاب شوهر اشرف ماند . اشرف از بوشهری فرزندی ندارد . (11)
در دربار هیچكس در قماربازی به پای اشرف نمی‌رسید ، او در اواخر عمر رژیم بیشتر اوقات خود را در قمارخانه‌های اروپایی می‌گذراند. او همچنین در قاچاق مواد مخدر شهرتی جهانی داشت .(12) علاوه بر آن در قاچاق عتیقه نیز دست داشت و پسرش شهرام سردسته قاچاقچیان عتیقه بود .(13)
فاطمه پهلوی
دختر دیگر رضا شاه فاطمه، دهمین فرزند وی و چهارمین فرزند او با عصمت‌الملوك متولد 1317 هـ. ش است . وی در ایران و بصورت ناقص در بیروت امریكا ادامه تحصیل داد . در سال 1327 با وینسنت هیلر امریكایی ازدواج كرد . فاطمه از او دو پسر داشت به نامهای كیوان و داریوش . در مرداد 1338 از او طلاق گرفت و در آبان همان سال با ارتشبد محمد خاتمی ازدواج كرد و از او نیز صاحب یك پسر شد و از آن پس خاتمی عضو مؤثری در خانواده پهلوی گردید .
وی بعد از سال 1357 مدتی ساكن پاریس بود و سرانجام در سال 1366 در سن 58 سالگی در پاریس درگذشت .
پسران رضا شاه
علیرضا پهلوی
پنجمین فرزند رضا شاه و آخرین فرزند رضا شاه و ملكه تاج‌الملوك در سال 1301 ش به دنیا آمد . وی در سال 1315 وارد دانشكده افسری شد و در سال 1320 به همراه پدر به تبعیدگاهش رفت و تا زمان مرگ در كنار او بود . در سال 1323 وارد ارتش فرانسه شد و در سال 1326 به ایران بازگشت ، وی پیش از بازگشت به ایران در پاریس با یك بیوه لهستانی به نام "كریستیانه شولوسكی" ازدواج كرد و از او صاحب پسری شد كه اسمش را "علی پاتریك"
گذاشتند . (14) علیرضا از نطر خصال و شخصیت شباهت تام و تمامی به رضا خان داشت . وی در سال 1323 زمانی كه شایعه والیعهدی او به دلیل بچه‌دار نشدن شاه و ثریا اسفندیاری بر سر زبان‌ها بود و در یك سانحه هوایی كشته شد . (15)
غلامرضا پهلوی
ششمین فرزند و سومین پسر و تنها فرزند رضا شاه پهلوی از بطن ملكه توران امیرسلیمانی در 25 اردیبهشت 1302 در تهران به دنیا آمد . وی پس از تحصیل مقدمات به همراه برادران ناتنی‌اش ( عبدالرضا ، احمدرضا و محمدرضا پهلوی ) برای ادامه تحصیل به مدرسه لروزه سوئیس فرستاده شد و پس از اتمام تحصیل به ایران بازگشت و به خواست پدر وارد دبیرستان نظام شد . پس از تبعید رضا شاه وی برای ادامه تحصیل به دانشگاه پرینستون امریكا رفت اما یكسال بعد با اجازه برادرش محمدرضا به ایران بازگشت و وارد دانشكده افسری شد و در سال 1350 به درجه سرتیپی رسید . وی در سال 1326 با هما اعلم دختر دكتر امیراعلم و نوه حسن وثوق ( وثوق‌الدوله ) ازدواج كرد و از او صاحب دو فرزند به نانمهای "مهرناز" و "بهمن" شد كه اولی در 3 سالگی درگذشت . غلامرضا پس از جدایی از هما اعلم با منیژه جهانبانی دختر سرلشكر منصور جهانبانی ازدواج كرد و از او صاحب 3 فرزند به نامهای "مریم" ، "آذردخت" و "بهرام" شد . وی بخاطر فعالیت‌های اقتصادی و اعمال نفوذ‌های غیرقانونی همیشه مورد انتقاد قرار داشت و پس از خواهرش اشرف منفورترین عضو خانواده در نزد مردم بود.(16)
عبدالرضا پهلوی
وی هفتمین فرزند رضا شاه پهلوی و نخستین فرزند وی از عصمت بود كه در 9 مهر 1303 تولد یافت . بعد از تحصیلات مقدماتی برای ادامه تحصیل به مدرسه له روزه سوئیس فرستاده شد . وی سرانجام تحصیلاتش را در رشته علوم سیاسی در دانشگاه هاروارد به پایان رساند . در سال 1329 با پری سیما زند دختر ابراهیم زند از وزرای همان دوره ازدواج كرد . او به دلیل مسایل شخصی و خانوادگی از دربار دوری می‌كرد . او پس از انقلاب از ایران خارج شد و كسی از محل زندگی او اطلاعی ندارد . وی صاحب دو فرزند به نامهای "كامیار" و "سروناز" بود كه آنها نیز بعد از انقلاب ایران را ترك كردند .
احمدرضا پهلوی
هشتمین فرزند و پنجمین پسر رضا شاه و دومین فرزند از بطن ملكه عصمت دولتشاهی بود . در 5 مهر 1304 به دنیا آمد پس از تحصیلات ابتدایی مشغول تحصیل در مدرسه نظام بود كه پس از بركناری و تبعید پدرش در سال 1320 با او به آفریقای جنوبی رفت . در سال 1323 برای ادامه تحصیل به بیروت رفت و پس از مرگ پدرش به ایران بازگشت . وی در سال 1325 با سیمین تاج بهرامی دختر دكتر حسین احیاءالسلطنه بهرامی ( همان كسی كه در صحن مجلس به گوش سید حسن مدرس سیلی نواخت ) ازدواج كرد كه ثمره این ازدواج دو فرزند به نامهای "شاهرخ" و "شهلا" بودند . (18)
این پیوند در سال 1333 به جدایی انجامید و احمدرضا در سال 1337 با رزا بزرگ‌نیا دختر محمد بزرگ‌نیا معروف به دانش بزرگ‌نیا ازدواج كرد . و از او نیز صاحب سه فرزند به نامهای "شاهین" ، "شهرناز" و "پری‌ناز" پهلوی شد .
وی در امور اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی دخالتی نمی‌كرد و كمتر در دربار حاضر می‌شد وی پس از انقلاب به همراه خانواده‌اش ایران را ترك كرد . (19)
محمودرضا پهلوی
نهمین فرزند رضا شاه و ششمین پسر وی از بطن ملكه عصمت دولتشاهی بود كه در 12 بهمن 1305 به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و مقدماتی را در تهران به پایان برد و برای ادامه تحصیل در رشته مدیریت بازرگانی و صنعتی در دانشگاه كالیفرنیا و میشیگان به امریكا رفت . وی پس از بازگشت به ایران در سال 1333 با مهردخت اعظم زنگنه ازدواج كرد كه این ازدواج پس از سه سال به جدایی انجامید . در سال 1343 با مریم اقبال دختر منوچهر اقبال ازدواج كرد ولی نامبرده نیز پس از مدتی از او جدا شد و با شهریار شفیق پسر اشرف پهلوی ازدواج كرد . محمودرضا در فساد اقتصادی شاخص‌ترین فرد خانواده پهلوی بود. وی در سال 1357 ایران را ترك كرد . (20)
حمیدرضا پهلوی
یازدهمین فرزند رضا شاه و هفتمین پسر وی و پنجمین فرزند از بطن ملكه عصمت دولتشاهی بود . وی در 13 تیر ماه 1311 متولد شد . پس از تبعید رضا شاه با پدر به افریقای جنوبی رفت و در سال 1323 برای ادامه تحصیل به بیروت رفت اما پیشرفتی نداشت . در سال 1330 در سن 19 سالگی با دختر عموی مادرش مینو دولتشاهی فرزند ابوالفتح دولتشاهی ازدواج كرد كه منجر به طلاق شد. به دلیل بی‌بندو باری و مشكلات اخلاقی عنوان شاهزادگی از وی سلب و از دربار رانده شد . وی صاحب دو فرزند به نامهای "بهزاد" و "نازك" از مینو خامنه شد. این دو بعد از طلاق پدر و مادر، تحت سرپرستی عمویشان محمدرضا قرار گرفتند .(21)
محمدرضا پهلوی
متولد 1298 هـ . ش سومین فرزند رضا شاه ، اولین پسر وی و دومین فرزند ( به همراه خواهر دوقلویش اشرف ) از بطن تاج‌الملوك آیرملو بود . محمدرضا شاه تا شش سالگی تحت مراقبت مادربزرگ قرار داشت. در آذر ماه 1304 كه رضا خان به دنبال خلع قاجاریه و تشكیل مجلس مؤسسان به سلطنت رسید محمدرضای شش ساله نیز ولیعهد ایران شد .
وی در شهریور ماه سال 1320 در حالیكه هنوز دوازده سال تمام نداشت برای ادامه تحصیل به سوئیس اعزام شد و به امر رضا شاه دكتر مؤدب نفیسی به عنوان سرپرست وی تعیین شد و مقرر گشت كه كلیه امور تحصیلی و شخصی وی در سوئیس زیر نظر مسئولیت وی اداره شود .(22) محمدرضا در دوران تحصیل در سوئیس تمایلی به معاشرت و مجالست با برادرش علیرضا كه همراه او برای ادامه تحصیل به سوئیس فرستاده شده بودند نداشت و با دو برادر دیگرش غلامرضا و عبدالرضا كه سال بعد به سوئیس اعزام شدند رفت و آمد زیادی نداشت. (23)
محمدرضا شاه در بهار 1315 به دستور پدر قبل از اینكه بتواند دیپلم مدرسه سوئیس را بگیرد به تهران مراجعت نمود . وی در شهریور ماه 1315 وارد دانشكده افسری شد و در یك گروهان ویژه كه فرماندهی آن به عهده افسر خشنی به نام سروان محمود امینی واگذار شده بود مشغول تحصیل گردید . وی پس از طی دو سال از دانشكده افسری مانند سایرین با درجه ستوان دومی فارغ‌التحصیل شد . و در سال 1320 پس از تبعید رضا شاه رسما به سلطنت ایران رسید .
ازدواج با فوزیه : رضا شاه همواره در فكر یك ازدواج سیاسی یا یك ازدواج سلطنتی برای محمدرضا شاه بود كه از این طریق هم پیوندهای سیاسی كشور خود را با یك كشور دیگر همسایه مستحكم‌تر سازد و هم با آوردن عروسی از یك خانواده سلطنتی اعتبار تازه‌ای برای سلسله نوبنیاد خود فراهم آورد و سرانجام دختری زیبا از خانواده سلطنتی مصر در نظر گرفته شد . وی فوزیه دختر ملك فؤاد پادشاه فقید مصر بود . فوزیه خواهر ملك فاروق متولد 5 آبان 1300 در اسكندریه مصر می‌باشد.(25) حسین فردوست طراح این ازدواج را انگلیسی‌ها می‌داند كه در جهت نزدیك كردن ایران و مصر و تولد ولیعهدی دو رگه سعی در پیشبرد مقاصد سیاسی داشتند . بالاخره مراسم عقد فوزیه و ولیعهد ایران ( در آن زمان فوزه 17 یا 18 سال داشت و ولیعهد 19 ساله بود ) در روز پانزدهم مارس 1939 م ( 1317 هـ . ش ) در قاهره مصر جاری شد . فوزیه دختری با شخصیت و تحصیل كرده بود و تنها فرزند وی از شاه "شهناز" متولد 1318 می‌باشد .
اما این ازدواج بدلیل اینكه فوزیه نتوانسته بود فرزند پسری به دنیا بیاورد و بر اثر دخالتها و كارشكنی‌های پی در پی اشرف و ملكه مادر در سال 1324 طبق قوانین مصر از شاه طلاق گرفت و در سال 1327 نیز طلاق او در ایران صورت پذیرفت و سرپرستی تنها دخترش شهناز نیز كه آن زمان 8 ساله بود به پدرش رسید .(26) فوزیه در سن 84 سالگی در لوزان سوئیس ( 9 بهمن 1383 ) درگذشت.
از سال 1324 كه ممدرضا پهلوی از فوزیه جدا شد تا سال 1329 كه ثریا اسفندیاری توسط خواهرش شمس به وی معرفی شد به صورت مجرد زندگی می‌كرد .
ثریا اسفندیاری: دختر خلیل اسفندیاری و اوا كارل متولد 1311 در چهارمحال و بختیاری ، شهرستان نارسان، روستای قهفرخ ( فرخ شهر كنونی ) متولد شد . وی یك برادر كوچكتر به نام بیژن داشت . دوران كودكی او در برلین گذشت در سال 1316 به همراه خانواده به ایران بازگشت و در اصفهان در مدرسه آلمانی‌های مقیم اصفهان به تحصیل پرداخت و زبان فارسی را نزد معلم خصوصی فرا گرفت . با تعطیل شدن مدرسه آلمانی‌ها در سال 1320 پس از اشغال ایران ، وی وارد مدرسه مسیونرهای مبلغان انگلیسی شد و تا 15 سالگی در این مدرسه بود . در سال 1326 به سوئیس رفت و زبان فرانسه را آموخت . و در آنجا بود كه توسط شمس برای ازدواج با محمدرضا شاه انتخاب می‌شود و در یك مهمانی رسمی در سفارت ایران به محمدرضا شاه معرفی شده و در 23 بهمن 1329 با وی ازدواج می‌كند . (27)
در 24 اسفند 1336 بدلیل بچه‌دار نشدن از شاه جدا می‌شود وی در 3 آبان 1380 درگذشت . جنازه‌ی وی در مونیخ آلمان در كنار پدر و مادرش دفن شد . و همین‌طور جنازه برادرش بیژن كه یك هفته پس از او فوت كرد .
فرح دیبا: آخرین و سومین ازدواج محمدرضا شاه با فرح دیبا ( دختر سهراب دیبا از افسران پایین رتبه ارتش شاهنشاهی، درگذشته در سنین جوانی به مرض سل) بود . فرح متولد 1317 در تبریز بود ، مادرش فریده قطبی نام داشت و پس از فوت پدر سرپرستی وی و مادرش را دایی وی بر عهده گرفت كه وضع مالی وی نیز معمولی بود .
بهرحال فرح تحت سرپرستی دایی خود بزرگ شده و برای ادامه تحصیل در رشته معماری عازم پاریس می‌شود و در آنجا بود كه از نظر تأمین هزینه تحصیل و اقامت در مضیقه افتاد و تحت شرایط محیط زندگی و رواج افكار و عقاید كمونیستی در فرانسه آن روز گرایش‌های چپی پیدا كرد .(28) فردوست در خاطراتش آورده كه فرح دیبا از فرط استیصال برای كمك مالی به سراغ اردشیر زاهدی در حصارك می‌رود و زاهدی توسط شهناز وی را به شاه معرفی می‌كند. محمدرضا بلافاصله به وی پیشنهاد ازدواج می‌دهد و بدین ترتیب فرح ملكه ایران می‌شود.(29)
پسران محمدرضا پهلوی
رضا پهلوی
اولین فرزند محمدرضا با فرح دیبا متولد 9 آبان 1339 تهران است. (30) وی قبل از وقوع انقلاب اسلامی 1357 مشغول تحصیل در رشته خلبانی هواپیمای جنگنده در امریكا بود . پس از مرگ محمدرضا پهلوی در مصر، راهی مراكش و سپس امریكا شد و در رشته علوم سیاسی دانشگاه كالیفرنیا لیسانس گرفت. در 22 خرداد 1325 وی با یاسمین اعتماد امینی ازدواج كرد . و از او صاحب 3 دختر به نامهای "نور" ، "ایمان" و "فرح" شد .
علیرضا پهلوی
دومین فرزند محمدرضا و فرح در 18 اردیبهشت 1345 به دنیا آمد و نام عموی درگذشته‌اش را بروی نهادند. (31) با وقوع انقلاب اسلامی وی در حالیكه كودكی بیش نبود به همراه خانواده‌اش ایران را ترك كرد و از آن زمان به تحصیل و زندگی در خارج پرداخت . وی به سال 1381 با دختری ایرانی به نام سارا طباطبایی ازدواج كرد .
دختران محمدرضا شاه
محمدرضا شاه در خلال ازدواج‌های خود دارای سه دختر به نامهای شهناز ، فرحناز و لیلا شد .
شهناز حاصل ازدواج محمدرضا با فوزیه بود . روابط شهناز با عمه‌ها و مادربزرگش از آنجا كه آنها را در طلاق مادرش مقصر می‌دانست چندان گرم نبود . به همین جهت قرار شد جهت تحصیل به یك مدرسه و سپس كالجی در اروپا فرستاده شود . وی پس از كودتای 1332 به ایران بازگشت و در سال 1335 به عقد اردشیر زاهدی پسر فضل‌الله زاهدی درآمد پس از به دنیا آوردن فرزندشان مهناز در سال 1343 از اردشیر زاهدی جدا شد ( پس از مرگ سرلشكر فضل‌الله زاهدی ) و پس از مدتی به سوئیس رفت و در آنجا با خسرو جهانبانی فرزند سپهبد جهانبانی آشنا شد و بدون اجازه درباربا او ازدواج نمود. وی سالها آنجا ماند تا اینكه با وساطت فرح دیبا بخشیده شد و به ایران آمد . شهناز پیش از انقلاب به مذهب روی آورد و نام خود را به هاجر تغییر داد و از آن پس با روسری در مجالس خصوصی شركت می‌كرد. وی از سیاست بكلی به دور بود.(32)
فرحناز دختر دوم محمدرضا در سال 1341 به دنیا آمد. در ابتدا تحت تعلیم مربی سوئیسی به آموختن زبان فرانسه مشغول شد و سپس در دبستانی در جنب قصر نیاوران كه برای خانواده پهلوی و پاره‌ای از رجال بنا شده بود به تحصیل پرداخت . 16 ساله بود كه بدلیل انقلاب اسلامی ناچار به ترك ایران شد و در امریكا مشغول تحصیل گشت(33) . وی با سرمایه هنگفتی كه از ارثیه پدرش به دست آورد سهامدار چند مؤسسه و كارخانه بزرگ امریكا گشت و اكنون به صورت مجرد در امریكا زندگی می‌كند .
لیلا سومین دختر محمدرضا و آخرین فرزند او و فرح می‌باشد كه در سال 1349 در كاخ نیاوران به دنیا آمد(34) . 8 ساله بود كه با والدینش به حالت تبعید از ایران خارج شد و در طول دوران دربه‌دری همراه پدر و مادر بود . 10 ساله بود كه در یك مدرسه امریكایی در قاهره نام‌نویسی كرد و مدتی بعد برای آنكه ناظر مرگ پدر نباشد راهی اسكندریه شد و در آنجا بود كه خبر مرگ پدر را شنید و به امریكا رفت . وی با وجود داشتن تحصیلات عالیه در رشته ادبیات تطبیقی به شدت افسرده بود و از سردردهای میگرنی و دردهای عضلانی رنج می‌برد . شكست عشقی او باعث شد كه در سن 31 سالگی (سال 1988 ) دست به خودكشی بزند. لیلا پهلوی در پاریس دفن شد .
پی‌نوشتها:
1. نجفقلی پسیان و خسرو معتضد ؛ از سواد كوه تا ژوهانسبورگ : زندگی رضا شاه پهلوی ، نشر ثالث : 1382 ، ص 786.
2. حسین مكی ، تاریخ بیست ساله ایران ، نشر ناشر ، جلد سوم ، تهران 1363 ، ص 178.
3. همان ، جلد 8 ، ص 237.
4. حسین فردوست ، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ، جلد اول ، تهران : اطلاعات ، 1382 ، ص 75
5. غلامحسین میرزا صالح ، رضا شاه : خاطرات سلیمان بهبودی ، شمس پهلوی ، علی ایزدی ، تهران : نشر نو ، 1372 ، ص 116
6. غلامحسین میرزا صالح ، همان ، ص 127
7. ثریا اسفندیاری ، خاطرات ثریا اسفندیاری ملكه اسبق ایران ، مترجم مجید موسوی ، تهران : سعادت بی‌تا ، ص 273
8. نیلوفر كسری ، زنان ذی نفوذ در خاندان پهلوی ، نقد دكتر باقر عاقلی ، نشر نامك ، 1379 . صص 102-73
9. فردوست همان ، ص 230
10. سیروس غنی ، یادداشتهای دكتر قاسم غنی
11. فردوست ، همان ، صص 102-23
12. بهرام افراسیابی ، همسران شاه ، همراه با دست‌نوشته‌های خاطرات فرح دیبا ، ص 283 . انتشارات مهتاب 1380 .
13. ثریا اسفندیاری ، همان ، صص 318-276
14. ثریا اسفندیاری ، همان ، صص 318-276
15. حسین فردوست ، صعود و سقوط پهلوی ، جلد اول ، ص 105
16. جلال انورمانی زاده و مختار جدیدی ، خاندان پهلوی به روایت اسناد ، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، جلد دوم ، ص 378
17. همان ، ص 473
18. همان ، ص 504
19. جلال اندرمانی زاده و مختار جدیدی ، پهلوی‌ها به روایت اسناد ، جلد دوم صص 6-3-5
20. همان ، صص 424-357
21. همان ، صص 438-435
22. محمود طلوعی ، پدرو پسر ، ناگفته‌ها از زندگی و روزگار پهلوی‌ها ، نشر علم 1372
23. محمود طلوعی همان ، ص 484
24. محمدرضا پهلوی ، مأموریت برای وطنم
25. طلوعی ، همان ، ص 412
26. سیروس غنی ، یادداشتهای دكتر قاسم غنی ، نشر كاوش ، 1371
27. ثریا اسفندیاری ، همان ، ص 110-95
28. محمود طلوعی ، همان ، صص 5-703
29. فردوست ، همان ، صص 211-210
30. نیلوفر كسری ، همان ، ص 221
31. نیلوفر كسری ، همان ، ص 223
32. نیلوفر كسری ، همان ، صص 8-177
33. نیلوفر كسری ، همان ، ص 196
34. نیلوفر كسری ، همان ، ص 217
منبع: سايت اسناد انقلاب
چکیده: مقاله حاضر به بررسی اعضای خاندان پهلوی می‌پردازد. زندگی‌نامه‌ی دختران و پسران رضاشاه و محمدرضا پهلوی به صورت خلاصه بیان می‌گردد.
پهلوی ، فاطمه-/پهلوی ، اشرف-/پهلوی ، علیرضا-/دیبا، فرح-/پهلوی ، لیلا-/پهلوی ، محمدرضا-/جهانبانی ، كیخسرو-/پهلوی ، شهناز-/جهانبانی ، فوزیه-/پهلوی ، همدم السلطنه-/آتابای ، سیمین ( دختر همدم السلطنه )-/شفیق ، شهرآزاد-/پهلبد، مهرداد-/پهلوی ، رضا خ1339-/پهلوی ، غلامرضا-/زند ( پهلوی )، پری سیما-/پهلوی ، فرحناز-/پهلوی ، عبدالرضا-/پهلوی ، محمودرضا-/پهلبد، شهباز-/جهانبانی ، خسرو-/شفیق ، شهریار-/اقبال ، مریم-/آتابای ، امیررضا-/پهلوی نیا، شهرام-/پهلوی ، بهمن-/جهانبانی ، منیژه-/پهلوی ، احمدرض
مقدمه
كودتای سوم اسفند 1299 را می‌توان از مهمترین وقایع سرنوشت ساز ایران دانست . كودتا با حمایت كامل انگلستان صورت گرفت و نقطه صعود رضاخان میرپنج ملقب به سردار سپه از همین جا آغاز شده و نهایتا به آنجا می‌انجامد كه رضا خان میرپنج كه تا یك سال قبل از كودتا افسر قزاق ساده‌ای بیش نبود و حتی خواب آن را هم نمی‌دید كه روزی به مقام رئیس‌الوزرایی برسد، تاج سلطنت بر سر می‌گذارد و فصلی جدید از حكومت خودكامه را با نام دودمان پهلوی در تاریخ كشور می‌گشاید كه طی مدت 57 سال به جای وابستگی به ملت ، میهن و خاستگاه و دین و آیین خود چشم به قبله فرنگ دوخته و هر آنچه بیگانه صاحب نفوذ امر می‌نمود بدون چون و چرا انجام می‌داد.
شاید اوضاع در هم ریخته ایران و انزواطلبی رجال دوران پایانی قاجاریه كه همگی آرامش را بر هرج و مرج و آشوب ترجیح می‌دادند بیش از سایر عوامل در روی كار آمدن رضا شاه پهلوی كمك كرده است.
رضا شاه
در 24 اسفند 1256 در روستای آلاشت از توابع سواد كوه به دنیا آمد . پدرش «داداش بیگ» یاور فوج سواد كوه بوده است و پدران او نیز نظامی بوده‌اند و مادرش «نوش‌آفرین» اهل تهران بود. مرگ پدرش در 40 روزگی وی موجب شد كه مادرش به تهران بازگردد . رضا و مادرش در محله سنگلج در نداری و تهی‌دستی زندگی می‌كردند . مخارج زندگی آنان تا 7 سالگی توسط سرهنگ ابوالقاسم آیرملو و پس از مرگ وی توسط سرتیپ نصرالله خان آیرم تأمین می‌گشت. (1)
از سن 12 سالگی وارد فوج سواد كوه شد . از همین زمان است كه دوران نظامی زندگی وی آْغاز می‌شود و بتدریج مدارج نظامی را طی كرد . تا اینكه به سال 1299 پس از كودتای معروف سوم اسفند كه با هماهنگی سید ضیاء و ژنرال آیرونساید انجام شد با لقب سردار سپهی به وزارت جنگ منصوب می‌شود و تا سال 1302 این سمت را حفظ می‌کند.
از سال 1302 رضا خان به نخست‌وزیری منصوب شد و سرانجام با تشكیل مجلس مؤسسان در 21 آذر 1304 و اعلام انقراض سلسله قاجاریه، رضاخان خود را شاه نامید. مراسم تاجگذاری در 4 اردیبهشت 1305 انجام شد . (2)
با وقوع جنگ جهانی دوم ، ایران توسط شوروی و انگلیس در سوم شهریور 1320 اشغال شد و رضا شاه تحت نظر نیروهای بریتانیایی از بندرعباس با كشتی از ایران تبعید شد. او را ابتدا به جزیره موریس منتقل شد و سپس در افریقای جنوبی در شهر ژوهانسبورگ تحت نظر قرار گرفت و در همانجا درگذشت.
پیكر رضا شاه را پس از مرگ به مصر بردند . در اردیبهشت 1329 جنازه وی به ایران آمد و با تشریفات رسمی در حرم حضرت عبدالعظیم دفن شد . گفته می‌شود كه در 24 دیماه 1357 جسد وی به همراه جسد پسرش علیرضا توسط محمدرضا ابتدا به لس آنجلس و سپس به مصر منتقل شده است. (3)
همسران رضا شاه
رضا خان قبل از ازدواج با مادر محمدرضا شاه ، زمانی كه واحدش در همدان مستقر بود با زنی ازدواج می‌كند به نام صفیه و از او صاحب یك دختر می‌شود به نام همدم‌السلطنه. رضا خان با این زن همدانی بیشتر از یك سال زندگی نكرد و او را طلاق داد . (4)
رضاخان پس از آن، با تاج‌الملوك آیرملو ازدواج كرد . وی دختر تیمورخان آیرملو از خاندان مهاجر و از خوانین بزرگ سوادكوه بود كه مقام میرپنجی داشت . رضا شاه از وی صاحب 4 فرزند شد : خدیجه كه بعدها به شمس‌الملوك ملقب گشت ، محمدرضا و زهرا ( كه بعدها به اشرف‌الملوك ملقب گشت ) و علیرضا.
در سال 1306 رضا شاه با ملكه توران ( از خانواده‌های رجال قاجاری ) ازدواج كرد ، این ازدواج به دور از چشم تاج‌الملوك صورت گرفت . اما به محض اطلاع از ازدواج مجدد رضا شاه دست به مخالفت شدید زد و سرانجام توطئه‌ها و دسیسه چینی‌های تاج‌الملوك موجب شد كه رضا شاه ملكه توران را كه زنی زیبارو و نیز از زنان تحصیل كرده دوران خود بود طلاق داد . رضا شاه از وی صاحب یك فرزند به نام غلامرضا شد .(5)
و سرانجام آخرین همسر رضا شاه عصمت‌الملوك دولتشاهی دختر مجلل‌الدوله نواده فتحعلی شاه قاجار بود . وی محبوبترین همسر رضا شاه بود و سادگی و حرف شنوی او باعث شد كه این محبوبیت تا آخر عمر رضا شاه حفظ شود . فرزندان رضا شاه از عصمت عبارت بودند از عبدالرضا ، احمدرضا ، محمودرضا ، حمیدرضا و فاطمه . (6)
دختران رضا شاه
شمس پهلوی
متولد 1296 و اولین فرزند رضا شاه و ملكه تاج‌الملوك است . وی به دستور پدر با فریدون جم ازدواج كرد و پس از تبعید رضا شاه از ایران از او جدا شد و در سال 1322 با ویولن زنی به نام عزت‌الله مین باشیان آشنا شد و در سال 1324 در قاهره با او ازدواج كرد . همسر جدید شمس نام خود را به مهرداد پهلبد تغییر داد . پهلبد به سال 1343 به وزارت فرهنگ و هنر منصوب شد و تا پیروزی انقلاب در این سمت باقی ماند . شمس در 10 اسفند 1374 در 78 سالگی درگذشت و طبق آیین مسیح به خاك سپرده شد . (7)
اشرف پهلوی
وی همزمان با محمدرضا پهلوی در 4 آبان 1298 در تهران متولد شد. به دستور پدرش با علی قوام ازدواج كرد كه بعد از تبعید رضا شاه از ایران از او جدا شد . (8) او از این ازدواج صاحب یك پسر به نام شهرام شد . (9) پس از مدتی وی با فردی مصری به نام احمد شفیق آشنا شد و خواستار ازدواج با او گردید . موافقت محمدرضا با ازدواج وی سبب ناراحتی ملك فاروق شد كه این ازدواج را مغایر با شئون خانواده‌های سلطنتی مصر و ایران می‌دانست اما محمدرضا به آن اعتنایی نكرد . (10)
اشرف از احمد شفیق دارای دو فرزند شد : شهریار شفیق كه افسر نیروی دریایی بود و پس از انقلاب در پاریس ترور شد و یك دختر به نام آزاده شفیق كه فساد و جاه‌طلبی را از مادرش به ارث برده است.
اشرف قبل از ازدواج با احمد شفیق مدتی عاشق هوشنگ تیمورتاش (فرزند عبدالحسین تیمورتاش)بود. عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار رضا شاه بود كه به دستور رضا شاه به قتل رسید. محمدرضا به همین علت با ازدواج آنها مخالفت كرد . به هر حال اشرف پس از جدایی از احمد شفیق در پاریس عاشق فردی به نام مهدی بوشهری ( از خانواده بزرگ و ثروتمند بوشهری) شد و با وی ازدواج كرد. هر چند پس از مدتی از وی نیز بیزار شد. اما بوشهری فرد زرنگی بود و هر چند اسما شوهر اشرف بود كاری به كار او نداشت و رهایش كرد و اشرف این وضع را پسندید . بوشهری نیز به بهانه‌های مختلف پول زیادی هزینه می‌كرد. او در پاریس و در شركت " ایران ایر " شغل مهمی گرفت و به همین بهانه از محمدرضا پول كلانی دریافت می‌كرد. او با این تمهیدات تا پیروزی انقلاب شوهر اشرف ماند . اشرف از بوشهری فرزندی ندارد . (11)
در دربار هیچكس در قماربازی به پای اشرف نمی‌رسید ، او در اواخر عمر رژیم بیشتر اوقات خود را در قمارخانه‌های اروپایی می‌گذراند. او همچنین در قاچاق مواد مخدر شهرتی جهانی داشت .(12) علاوه بر آن در قاچاق عتیقه نیز دست داشت و پسرش شهرام سردسته قاچاقچیان عتیقه بود .(13)
فاطمه پهلوی
دختر دیگر رضا شاه فاطمه، دهمین فرزند وی و چهارمین فرزند او با عصمت‌الملوك متولد 1317 هـ. ش است . وی در ایران و بصورت ناقص در بیروت امریكا ادامه تحصیل داد . در سال 1327 با وینسنت هیلر امریكایی ازدواج كرد . فاطمه از او دو پسر داشت به نامهای كیوان و داریوش . در مرداد 1338 از او طلاق گرفت و در آبان همان سال با ارتشبد محمد خاتمی ازدواج كرد و از او نیز صاحب یك پسر شد و از آن پس خاتمی عضو مؤثری در خانواده پهلوی گردید .
وی بعد از سال 1357 مدتی ساكن پاریس بود و سرانجام در سال 1366 در سن 58 سالگی در پاریس درگذشت .
پسران رضا شاه
علیرضا پهلوی
پنجمین فرزند رضا شاه و آخرین فرزند رضا شاه و ملكه تاج‌الملوك در سال 1301 ش به دنیا آمد . وی در سال 1315 وارد دانشكده افسری شد و در سال 1320 به همراه پدر به تبعیدگاهش رفت و تا زمان مرگ در كنار او بود . در سال 1323 وارد ارتش فرانسه شد و در سال 1326 به ایران بازگشت ، وی پیش از بازگشت به ایران در پاریس با یك بیوه لهستانی به نام "كریستیانه شولوسكی" ازدواج كرد و از او صاحب پسری شد كه اسمش را "علی پاتریك"
گذاشتند . (14) علیرضا از نطر خصال و شخصیت شباهت تام و تمامی به رضا خان داشت . وی در سال 1323 زمانی كه شایعه والیعهدی او به دلیل بچه‌دار نشدن شاه و ثریا اسفندیاری بر سر زبان‌ها بود و در یك سانحه هوایی كشته شد . (15)
غلامرضا پهلوی
ششمین فرزند و سومین پسر و تنها فرزند رضا شاه پهلوی از بطن ملكه توران امیرسلیمانی در 25 اردیبهشت 1302 در تهران به دنیا آمد . وی پس از تحصیل مقدمات به همراه برادران ناتنی‌اش ( عبدالرضا ، احمدرضا و محمدرضا پهلوی ) برای ادامه تحصیل به مدرسه لروزه سوئیس فرستاده شد و پس از اتمام تحصیل به ایران بازگشت و به خواست پدر وارد دبیرستان نظام شد . پس از تبعید رضا شاه وی برای ادامه تحصیل به دانشگاه پرینستون امریكا رفت اما یكسال بعد با اجازه برادرش محمدرضا به ایران بازگشت و وارد دانشكده افسری شد و در سال 1350 به درجه سرتیپی رسید . وی در سال 1326 با هما اعلم دختر دكتر امیراعلم و نوه حسن وثوق ( وثوق‌الدوله ) ازدواج كرد و از او صاحب دو فرزند به نانمهای "مهرناز" و "بهمن" شد كه اولی در 3 سالگی درگذشت . غلامرضا پس از جدایی از هما اعلم با منیژه جهانبانی دختر سرلشكر منصور جهانبانی ازدواج كرد و از او صاحب 3 فرزند به نامهای "مریم" ، "آذردخت" و "بهرام" شد . وی بخاطر فعالیت‌های اقتصادی و اعمال نفوذ‌های غیرقانونی همیشه مورد انتقاد قرار داشت و پس از خواهرش اشرف منفورترین عضو خانواده در نزد مردم بود.(16)
عبدالرضا پهلوی
وی هفتمین فرزند رضا شاه پهلوی و نخستین فرزند وی از عصمت بود كه در 9 مهر 1303 تولد یافت . بعد از تحصیلات مقدماتی برای ادامه تحصیل به مدرسه له روزه سوئیس فرستاده شد . وی سرانجام تحصیلاتش را در رشته علوم سیاسی در دانشگاه هاروارد به پایان رساند . در سال 1329 با پری سیما زند دختر ابراهیم زند از وزرای همان دوره ازدواج كرد . او به دلیل مسایل شخصی و خانوادگی از دربار دوری می‌كرد . او پس از انقلاب از ایران خارج شد و كسی از محل زندگی او اطلاعی ندارد . وی صاحب دو فرزند به نامهای "كامیار" و "سروناز" بود كه آنها نیز بعد از انقلاب ایران را ترك كردند .
احمدرضا پهلوی
هشتمین فرزند و پنجمین پسر رضا شاه و دومین فرزند از بطن ملكه عصمت دولتشاهی بود . در 5 مهر 1304 به دنیا آمد پس از تحصیلات ابتدایی مشغول تحصیل در مدرسه نظام بود كه پس از بركناری و تبعید پدرش در سال 1320 با او به آفریقای جنوبی رفت . در سال 1323 برای ادامه تحصیل به بیروت رفت و پس از مرگ پدرش به ایران بازگشت . وی در سال 1325 با سیمین تاج بهرامی دختر دكتر حسین احیاءالسلطنه بهرامی ( همان كسی كه در صحن مجلس به گوش سید حسن مدرس سیلی نواخت ) ازدواج كرد كه ثمره این ازدواج دو فرزند به نامهای "شاهرخ" و "شهلا" بودند . (18)
این پیوند در سال 1333 به جدایی انجامید و احمدرضا در سال 1337 با رزا بزرگ‌نیا دختر محمد بزرگ‌نیا معروف به دانش بزرگ‌نیا ازدواج كرد . و از او نیز صاحب سه فرزند به نامهای "شاهین" ، "شهرناز" و "پری‌ناز" پهلوی شد .
وی در امور اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی دخالتی نمی‌كرد و كمتر در دربار حاضر می‌شد وی پس از انقلاب به همراه خانواده‌اش ایران را ترك كرد . (19)
محمودرضا پهلوی
نهمین فرزند رضا شاه و ششمین پسر وی از بطن ملكه عصمت دولتشاهی بود كه در 12 بهمن 1305 به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و مقدماتی را در تهران به پایان برد و برای ادامه تحصیل در رشته مدیریت بازرگانی و صنعتی در دانشگاه كالیفرنیا و میشیگان به امریكا رفت . وی پس از بازگشت به ایران در سال 1333 با مهردخت اعظم زنگنه ازدواج كرد كه این ازدواج پس از سه سال به جدایی انجامید . در سال 1343 با مریم اقبال دختر منوچهر اقبال ازدواج كرد ولی نامبرده نیز پس از مدتی از او جدا شد و با شهریار شفیق پسر اشرف پهلوی ازدواج كرد . محمودرضا در فساد اقتصادی شاخص‌ترین فرد خانواده پهلوی بود. وی در سال 1357 ایران را ترك كرد . (20)
حمیدرضا پهلوی
یازدهمین فرزند رضا شاه و هفتمین پسر وی و پنجمین فرزند از بطن ملكه عصمت دولتشاهی بود . وی در 13 تیر ماه 1311 متولد شد . پس از تبعید رضا شاه با پدر به افریقای جنوبی رفت و در سال 1323 برای ادامه تحصیل به بیروت رفت اما پیشرفتی نداشت . در سال 1330 در سن 19 سالگی با دختر عموی مادرش مینو دولتشاهی فرزند ابوالفتح دولتشاهی ازدواج كرد كه منجر به طلاق شد. به دلیل بی‌بندو باری و مشكلات اخلاقی عنوان شاهزادگی از وی سلب و از دربار رانده شد . وی صاحب دو فرزند به نامهای "بهزاد" و "نازك" از مینو خامنه شد. این دو بعد از طلاق پدر و مادر، تحت سرپرستی عمویشان محمدرضا قرار گرفتند .(21)
محمدرضا پهلوی
متولد 1298 هـ . ش سومین فرزند رضا شاه ، اولین پسر وی و دومین فرزند ( به همراه خواهر دوقلویش اشرف ) از بطن تاج‌الملوك آیرملو بود . محمدرضا شاه تا شش سالگی تحت مراقبت مادربزرگ قرار داشت. در آذر ماه 1304 كه رضا خان به دنبال خلع قاجاریه و تشكیل مجلس مؤسسان به سلطنت رسید محمدرضای شش ساله نیز ولیعهد ایران شد .
وی در شهریور ماه سال 1320 در حالیكه هنوز دوازده سال تمام نداشت برای ادامه تحصیل به سوئیس اعزام شد و به امر رضا شاه دكتر مؤدب نفیسی به عنوان سرپرست وی تعیین شد و مقرر گشت كه كلیه امور تحصیلی و شخصی وی در سوئیس زیر نظر مسئولیت وی اداره شود .(22) محمدرضا در دوران تحصیل در سوئیس تمایلی به معاشرت و مجالست با برادرش علیرضا كه همراه او برای ادامه تحصیل به سوئیس فرستاده شده بودند نداشت و با دو برادر دیگرش غلامرضا و عبدالرضا كه سال بعد به سوئیس اعزام شدند رفت و آمد زیادی نداشت. (23)
محمدرضا شاه در بهار 1315 به دستور پدر قبل از اینكه بتواند دیپلم مدرسه سوئیس را بگیرد به تهران مراجعت نمود . وی در شهریور ماه 1315 وارد دانشكده افسری شد و در یك گروهان ویژه كه فرماندهی آن به عهده افسر خشنی به نام سروان محمود امینی واگذار شده بود مشغول تحصیل گردید . وی پس از طی دو سال از دانشكده افسری مانند سایرین با درجه ستوان دومی فارغ‌التحصیل شد . و در سال 1320 پس از تبعید رضا شاه رسما به سلطنت ایران رسید .
ازدواج با فوزیه : رضا شاه همواره در فكر یك ازدواج سیاسی یا یك ازدواج سلطنتی برای محمدرضا شاه بود كه از این طریق هم پیوندهای سیاسی كشور خود را با یك كشور دیگر همسایه مستحكم‌تر سازد و هم با آوردن عروسی از یك خانواده سلطنتی اعتبار تازه‌ای برای سلسله نوبنیاد خود فراهم آورد و سرانجام دختری زیبا از خانواده سلطنتی مصر در نظر گرفته شد . وی فوزیه دختر ملك فؤاد پادشاه فقید مصر بود . فوزیه خواهر ملك فاروق متولد 5 آبان 1300 در اسكندریه مصر می‌باشد.(25) حسین فردوست طراح این ازدواج را انگلیسی‌ها می‌داند كه در جهت نزدیك كردن ایران و مصر و تولد ولیعهدی دو رگه سعی در پیشبرد مقاصد سیاسی داشتند . بالاخره مراسم عقد فوزیه و ولیعهد ایران ( در آن زمان فوزه 17 یا 18 سال داشت و ولیعهد 19 ساله بود ) در روز پانزدهم مارس 1939 م ( 1317 هـ . ش ) در قاهره مصر جاری شد . فوزیه دختری با شخصیت و تحصیل كرده بود و تنها فرزند وی از شاه "شهناز" متولد 1318 می‌باشد .
اما این ازدواج بدلیل اینكه فوزیه نتوانسته بود فرزند پسری به دنیا بیاورد و بر اثر دخالتها و كارشكنی‌های پی در پی اشرف و ملكه مادر در سال 1324 طبق قوانین مصر از شاه طلاق گرفت و در سال 1327 نیز طلاق او در ایران صورت پذیرفت و سرپرستی تنها دخترش شهناز نیز كه آن زمان 8 ساله بود به پدرش رسید .(26) فوزیه در سن 84 سالگی در لوزان سوئیس ( 9 بهمن 1383 ) درگذشت.
از سال 1324 كه ممدرضا پهلوی از فوزیه جدا شد تا سال 1329 كه ثریا اسفندیاری توسط خواهرش شمس به وی معرفی شد به صورت مجرد زندگی می‌كرد .
ثریا اسفندیاری: دختر خلیل اسفندیاری و اوا كارل متولد 1311 در چهارمحال و بختیاری ، شهرستان نارسان، روستای قهفرخ ( فرخ شهر كنونی ) متولد شد . وی یك برادر كوچكتر به نام بیژن داشت . دوران كودكی او در برلین گذشت در سال 1316 به همراه خانواده به ایران بازگشت و در اصفهان در مدرسه آلمانی‌های مقیم اصفهان به تحصیل پرداخت و زبان فارسی را نزد معلم خصوصی فرا گرفت . با تعطیل شدن مدرسه آلمانی‌ها در سال 1320 پس از اشغال ایران ، وی وارد مدرسه مسیونرهای مبلغان انگلیسی شد و تا 15 سالگی در این مدرسه بود . در سال 1326 به سوئیس رفت و زبان فرانسه را آموخت . و در آنجا بود كه توسط شمس برای ازدواج با محمدرضا شاه انتخاب می‌شود و در یك مهمانی رسمی در سفارت ایران به محمدرضا شاه معرفی شده و در 23 بهمن 1329 با وی ازدواج می‌كند . (27)
در 24 اسفند 1336 بدلیل بچه‌دار نشدن از شاه جدا می‌شود وی در 3 آبان 1380 درگذشت . جنازه‌ی وی در مونیخ آلمان در كنار پدر و مادرش دفن شد . و همین‌طور جنازه برادرش بیژن كه یك هفته پس از او فوت كرد .
فرح دیبا: آخرین و سومین ازدواج محمدرضا شاه با فرح دیبا ( دختر سهراب دیبا از افسران پایین رتبه ارتش شاهنشاهی، درگذشته در سنین جوانی به مرض سل) بود . فرح متولد 1317 در تبریز بود ، مادرش فریده قطبی نام داشت و پس از فوت پدر سرپرستی وی و مادرش را دایی وی بر عهده گرفت كه وضع مالی وی نیز معمولی بود .
بهرحال فرح تحت سرپرستی دایی خود بزرگ شده و برای ادامه تحصیل در رشته معماری عازم پاریس می‌شود و در آنجا بود كه از نظر تأمین هزینه تحصیل و اقامت در مضیقه افتاد و تحت شرایط محیط زندگی و رواج افكار و عقاید كمونیستی در فرانسه آن روز گرایش‌های چپی پیدا كرد .(28) فردوست در خاطراتش آورده كه فرح دیبا از فرط استیصال برای كمك مالی به سراغ اردشیر زاهدی در حصارك می‌رود و زاهدی توسط شهناز وی را به شاه معرفی می‌كند. محمدرضا بلافاصله به وی پیشنهاد ازدواج می‌دهد و بدین ترتیب فرح ملكه ایران می‌شود.(29)
پسران محمدرضا پهلوی
رضا پهلوی
اولین فرزند محمدرضا با فرح دیبا متولد 9 آبان 1339 تهران است. (30) وی قبل از وقوع انقلاب اسلامی 1357 مشغول تحصیل در رشته خلبانی هواپیمای جنگنده در امریكا بود . پس از مرگ محمدرضا پهلوی در مصر، راهی مراكش و سپس امریكا شد و در رشته علوم سیاسی دانشگاه كالیفرنیا لیسانس گرفت. در 22 خرداد 1325 وی با یاسمین اعتماد امینی ازدواج كرد . و از او صاحب 3 دختر به نامهای "نور" ، "ایمان" و "فرح" شد .
علیرضا پهلوی
دومین فرزند محمدرضا و فرح در 18 اردیبهشت 1345 به دنیا آمد و نام عموی درگذشته‌اش را بروی نهادند. (31) با وقوع انقلاب اسلامی وی در حالیكه كودكی بیش نبود به همراه خانواده‌اش ایران را ترك كرد و از آن زمان به تحصیل و زندگی در خارج پرداخت . وی به سال 1381 با دختری ایرانی به نام سارا طباطبایی ازدواج كرد .
دختران محمدرضا شاه
محمدرضا شاه در خلال ازدواج‌های خود دارای سه دختر به نامهای شهناز ، فرحناز و لیلا شد .
شهناز حاصل ازدواج محمدرضا با فوزیه بود . روابط شهناز با عمه‌ها و مادربزرگش از آنجا كه آنها را در طلاق مادرش مقصر می‌دانست چندان گرم نبود . به همین جهت قرار شد جهت تحصیل به یك مدرسه و سپس كالجی در اروپا فرستاده شود . وی پس از كودتای 1332 به ایران بازگشت و در سال 1335 به عقد اردشیر زاهدی پسر فضل‌الله زاهدی درآمد پس از به دنیا آوردن فرزندشان مهناز در سال 1343 از اردشیر زاهدی جدا شد ( پس از مرگ سرلشكر فضل‌الله زاهدی ) و پس از مدتی به سوئیس رفت و در آنجا با خسرو جهانبانی فرزند سپهبد جهانبانی آشنا شد و بدون اجازه درباربا او ازدواج نمود. وی سالها آنجا ماند تا اینكه با وساطت فرح دیبا بخشیده شد و به ایران آمد . شهناز پیش از انقلاب به مذهب روی آورد و نام خود را به هاجر تغییر داد و از آن پس با روسری در مجالس خصوصی شركت می‌كرد. وی از سیاست بكلی به دور بود.(32)
فرحناز دختر دوم محمدرضا در سال 1341 به دنیا آمد. در ابتدا تحت تعلیم مربی سوئیسی به آموختن زبان فرانسه مشغول شد و سپس در دبستانی در جنب قصر نیاوران كه برای خانواده پهلوی و پاره‌ای از رجال بنا شده بود به تحصیل پرداخت . 16 ساله بود كه بدلیل انقلاب اسلامی ناچار به ترك ایران شد و در امریكا مشغول تحصیل گشت(33) . وی با سرمایه هنگفتی كه از ارثیه پدرش به دست آورد سهامدار چند مؤسسه و كارخانه بزرگ امریكا گشت و اكنون به صورت مجرد در امریكا زندگی می‌كند .
لیلا سومین دختر محمدرضا و آخرین فرزند او و فرح می‌باشد كه در سال 1349 در كاخ نیاوران به دنیا آمد(34) . 8 ساله بود كه با والدینش به حالت تبعید از ایران خارج شد و در طول دوران دربه‌دری همراه پدر و مادر بود . 10 ساله بود كه در یك مدرسه امریكایی در قاهره نام‌نویسی كرد و مدتی بعد برای آنكه ناظر مرگ پدر نباشد راهی اسكندریه شد و در آنجا بود كه خبر مرگ پدر را شنید و به امریكا رفت . وی با وجود داشتن تحصیلات عالیه در رشته ادبیات تطبیقی به شدت افسرده بود و از سردردهای میگرنی و دردهای عضلانی رنج می‌برد . شكست عشقی او باعث شد كه در سن 31 سالگی (سال 1988 ) دست به خودكشی بزند. لیلا پهلوی در پاریس دفن شد .
پی‌نوشتها:
1. نجفقلی پسیان و خسرو معتضد ؛ از سواد كوه تا ژوهانسبورگ : زندگی رضا شاه پهلوی ، نشر ثالث : 1382 ، ص 786.
2. حسین مكی ، تاریخ بیست ساله ایران ، نشر ناشر ، جلد سوم ، تهران 1363 ، ص 178.
3. همان ، جلد 8 ، ص 237.
4. حسین فردوست ، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ، جلد اول ، تهران : اطلاعات ، 1382 ، ص 75
5. غلامحسین میرزا صالح ، رضا شاه : خاطرات سلیمان بهبودی ، شمس پهلوی ، علی ایزدی ، تهران : نشر نو ، 1372 ، ص 116
6. غلامحسین میرزا صالح ، همان ، ص 127
7. ثریا اسفندیاری ، خاطرات ثریا اسفندیاری ملكه اسبق ایران ، مترجم مجید موسوی ، تهران : سعادت بی‌تا ، ص 273
8. نیلوفر كسری ، زنان ذی نفوذ در خاندان پهلوی ، نقد دكتر باقر عاقلی ، نشر نامك ، 1379 . صص 102-73
9. فردوست همان ، ص 230
10. سیروس غنی ، یادداشتهای دكتر قاسم غنی
11. فردوست ، همان ، صص 102-23
12. بهرام افراسیابی ، همسران شاه ، همراه با دست‌نوشته‌های خاطرات فرح دیبا ، ص 283 . انتشارات مهتاب 1380 .
13. ثریا اسفندیاری ، همان ، صص 318-276
14. ثریا اسفندیاری ، همان ، صص 318-276
15. حسین فردوست ، صعود و سقوط پهلوی ، جلد اول ، ص 105
16. جلال انورمانی زاده و مختار جدیدی ، خاندان پهلوی به روایت اسناد ، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، جلد دوم ، ص 378
17. همان ، ص 473
18. همان ، ص 504
19. جلال اندرمانی زاده و مختار جدیدی ، پهلوی‌ها به روایت اسناد ، جلد دوم صص 6-3-5
20. همان ، صص 424-357
21. همان ، صص 438-435
22. محمود طلوعی ، پدرو پسر ، ناگفته‌ها از زندگی و روزگار پهلوی‌ها ، نشر علم 1372
23. محمود طلوعی همان ، ص 484
24. محمدرضا پهلوی ، مأموریت برای وطنم
25. طلوعی ، همان ، ص 412
26. سیروس غنی ، یادداشتهای دكتر قاسم غنی ، نشر كاوش ، 1371
27. ثریا اسفندیاری ، همان ، ص 110-95
28. محمود طلوعی ، همان ، صص 5-703
29. فردوست ، همان ، صص 211-210
30. نیلوفر كسری ، همان ، ص 221
31. نیلوفر كسری ، همان ، ص 223
32. نیلوفر كسری ، همان ، صص 8-177
33. نیلوفر كسری ، همان ، ص 196
34. نیلوفر كسری ، همان ، ص 217
منبع: سايت اسناد انقلاب
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر