ندا حبيب‌اله
باغ و عمارت خورشيد در كلات نادري را مي‌توان از جمله شاخص‌ترين باغ‌ها و كوشك‌هاي ايراني به شمار آورد كه در ساير نواحي ايران نظيري براي آن يافت نشده است.
اين مجموعه بزرگ، در دوران پادشاهي نادرشاه افشار (1160-1148 ق [1126-1114 خ/ 1747-1735 م]) در منطقه كوهستاني و صعب‌العبور كلات واقع در 145 كيلومتري شمال شرقي مشهد ساخته شد چنين مي‌نمايد كه جايي بسيار امن براي نگاهداري خزاين معروف نادر به حساب مي‌آمد.
نادر به روزگار خويش، آثار و ابنيه بسياري را در كلات بنا نهاد كه شهره‌ترين آن‌ها عمارت خورشيد و باغ پيرامون آن بود. شواهد موجود نشان مي‌دهد كه اين ساختمان به سبب قتل ناگهاني نادر، نيمه‌كاره ماند و در نتيجه كاربري آن در هاله‌اي از ابهام باقي ماند.
در حال حاضر، عمارت خورشيد نماد شهر كوچك كلات نادري است و به همين سبب سخت مورد توجه اهالي محل قرار دارد. مطالعات جديد باستان شناسي نشان مي‌دهند كه عمارت خورشيد بر روي مقبره‌اي مربوط به دوره ايلخاني (سده‌هاي هفتم و هشتم هجري) ساخته شده است. بدين شكل كه در زمان افشاريه قسمت تحتاني آن زير خاك مدفون شده و قسمت فوقاني‌اش خراب گرديده، تا بناي كنوني بر شالوده‌ي ساختمان قديمي استوار گردد. اكنون شاخص‌ترين نماد بناي موسوم به قصر خورشيد، برج مدور عظيمي است كه از 66 نيم ستون سنگي ساخته شده و در قسمت فوقاتي بنا قرار دارد. پاره‌اي از پژوهش‌گران به اين نتيجه رسيده‌اند كه اين برج در واقع ساق گنبدي را شكل مي‌داده كه به علت نيمه‌كاره ماندن بنا، ساخت آن به انجام نرسيده است. عمارت خورشيد در سه طبقه‌ي قابل ملاحظه است. طبقه زيرين كه زيرزميني است، بسيار بزرگ و متشكل از هشت فضاي به‌هم پيوسته متناسب با شكل هشت‌گوش بنا، طبقه مياني شامل سرسرايي بزرگ در مركز و فضاهايي در اطراف و طبقه فوقاني شامل برج مدور ياد شده. تزيينات داخلي بنا شبيه به تزيينات معمول دوره صفوي است. اما تزيينات خارجي آن كه به صورت حجازي اجرا شده و نيمه تمام باقي مانده، گويا كار هنرمندان هندي است، زيرا ميوه‌هاي موجود در شبه قاره، مانند موز، آناناس و انبه را به تصوير مي‌كشد.
كاربري ساختمان چندان مشخص نيست. اسلوب كلي عمارت شباهت زيادي به مقبره دارد و وجود كتيبه‌اي، حاوي سوره «نبا» احتمال مقبره بودن آن را قوت مي‌بخشد. اين كتيبه متضمن تاريخ جمادي‌الاول سال 1160 ق [1126خ]) است. با اين وجود، گمانه‌هايي نيز در خصوص كاخ بدون عمارت خورشيد پيشنهاد شده است. البته جدا از كاربري اوليه، شواهد موجود نشان مي‌دهد كه اين عمارت در اوايل دوره‌ي قاجار به وسيله خوانين محلي كه بر كلات حكم مي‌راندند با تغييرات مختصري به عنوان محل سكونت مورد استفاده قرار گرفته است. در بعضي جاها ديده شده كه نقاشي‌هاي ديواري زمان افشاريه با گچ پوشانده شده و نقش‌هايي به اسلوب دوره قاجار ايجاد گرديده است.
تا چندي پيش عمارت خورشيد وضعي به غايت ناهنجار داشت. علاوه بر آن‌كه ساختمان بر اثر مرور زمان به شدت آسيب ديده بود، باغ پيرامونش نيز تقريباً از ميان رفته و حريم آن تحت ساخت و ساز قرار گرفته بود. اما امروزه، ساختمان به نحو قابل قبول و تحسين برانگيزي مرمت شده و باغ پيرامونش به‌طور كامل احيا گرديده است هر چند كه از درختان كهنسال، جز چندتايي، اثر ديگري نيست.
«يعقوب دانشدوست» كه مطالعات درخوري درباره كلات نادري داشته، درباره باغ كلات مي‌گويد: اندازه باغ 168 در 122 متر است. اين باغ با انجام خاكبرداري‌ها و جست‌و‌جوهاي بسيار كشف شده و با توجه به ضوابط طراحي باغ‌هاي ايراني كامل گرديد. باغ‌سازي بر محور اصلي شرقي غربي استوار است و شامل هشت حوض و جوي‌هايي است، همراه فواره‌هاي سنگي كه حلقه‌وار، كاخ را دور مي‌زنند. در محور اصلي، در سمت غربي، جويي با فواره‌هاي سنگي به اين حلقه مي‌پيوندد و در سمت شرق، آب‌نماي درازي، با 17 فواره در سطحي پايين‌تر قرار گرفته است.
اين حوض با خاكبرداري از توده‌اي كه از انباشته شدن رسوب سيل‌آب‌ها به وجود آمده بود، كشف شد و سبب گرديد تا معلوم شود كه باغ در دو سطح، با 40/1 متر اختلاف ساخته شده است. در بازپيرايي‌ها، از اين فرصت استفاده شد و يك ورودي قابل استفاده براي زير زمين طراحي و ايجاد گرديد تا بتوان از فضاي زيرزمين به عنوان موزه يا نمايشگاه استفاده كرد.
اين موزه و نمايشگاه، اكنون در حال شكل‌گيري است و نخستين هسته‌ي آن را تصويرهاي متعددي تشكيل مي‌دهند كه از مراحل بازپيرايي بنا و خاكبرداري تهيه شده‌اند. هم‌چنين لايه‌‌برداري‌هايي كه در كف و ديواره‌ها انجام شده و برخي پايه‌هاي قديمي بنايا تنبوشه‌ها را هويدا ساخته، در قاب‌هاي شيشه‌اي قرار داده شده تا زواياي پنهان قصر خورشيد را در برابر ديدگان قرار دهد.
در كنار اين اقدامات، درختان چنار در رديف‌هايي با تكيه بر چند درخت قديمي موجود به عنوان شاهد كاشته شده و سطح باغچه‌ها به روش باغ‌هاي ايراني سامان يافته است.
دانشدوست بر اين باور است كه كاخ خورشيد و بناي قديمي‌تري موسوم به مسجد كبود گنبد (از دوره سلجوقي يا ايلخاني؟) بر يك محور قرار داشته‌اند. اما ساخت و سازهاي بعدي در كلات اين محور فرهنگي تاريخي را از ميان برده است. بنابراين اقدام بعدي در احياي كامل باغ و عمارت خورشيد، آزادسازي و بازپيرايي اين محور خواهد بود.
اكنون مقايسه عكس‌هاي قديمي عمارت و باغ خورشيد با وضعيت فعلي، بيانگر تحولي است كه طي آن، عمارت خورشيد و باغ پيرامونش از يك خرابه به گونه‌ي باغي مصفا و كاخي باشكوه درآمده است كه حتي همين حالا در زمره يكي از منحصر به فردترين جاذبه‌هاي گردشگري خراسان قرار دارد.
باغ و عمارت خورشيد در كلات نادري را مي‌توان از جمله شاخص‌ترين باغ‌ها و كوشك‌هاي ايراني به شمار آورد كه در ساير نواحي ايران نظيري براي آن يافت نشده است.
اين مجموعه بزرگ، در دوران پادشاهي نادرشاه افشار (1160-1148 ق [1126-1114 خ/ 1747-1735 م]) در منطقه كوهستاني و صعب‌العبور كلات واقع در 145 كيلومتري شمال شرقي مشهد ساخته شد چنين مي‌نمايد كه جايي بسيار امن براي نگاهداري خزاين معروف نادر به حساب مي‌آمد.
نادر به روزگار خويش، آثار و ابنيه بسياري را در كلات بنا نهاد كه شهره‌ترين آن‌ها عمارت خورشيد و باغ پيرامون آن بود. شواهد موجود نشان مي‌دهد كه اين ساختمان به سبب قتل ناگهاني نادر، نيمه‌كاره ماند و در نتيجه كاربري آن در هاله‌اي از ابهام باقي ماند.
در حال حاضر، عمارت خورشيد نماد شهر كوچك كلات نادري است و به همين سبب سخت مورد توجه اهالي محل قرار دارد. مطالعات جديد باستان شناسي نشان مي‌دهند كه عمارت خورشيد بر روي مقبره‌اي مربوط به دوره ايلخاني (سده‌هاي هفتم و هشتم هجري) ساخته شده است. بدين شكل كه در زمان افشاريه قسمت تحتاني آن زير خاك مدفون شده و قسمت فوقاني‌اش خراب گرديده، تا بناي كنوني بر شالوده‌ي ساختمان قديمي استوار گردد. اكنون شاخص‌ترين نماد بناي موسوم به قصر خورشيد، برج مدور عظيمي است كه از 66 نيم ستون سنگي ساخته شده و در قسمت فوقاتي بنا قرار دارد. پاره‌اي از پژوهش‌گران به اين نتيجه رسيده‌اند كه اين برج در واقع ساق گنبدي را شكل مي‌داده كه به علت نيمه‌كاره ماندن بنا، ساخت آن به انجام نرسيده است. عمارت خورشيد در سه طبقه‌ي قابل ملاحظه است. طبقه زيرين كه زيرزميني است، بسيار بزرگ و متشكل از هشت فضاي به‌هم پيوسته متناسب با شكل هشت‌گوش بنا، طبقه مياني شامل سرسرايي بزرگ در مركز و فضاهايي در اطراف و طبقه فوقاني شامل برج مدور ياد شده. تزيينات داخلي بنا شبيه به تزيينات معمول دوره صفوي است. اما تزيينات خارجي آن كه به صورت حجازي اجرا شده و نيمه تمام باقي مانده، گويا كار هنرمندان هندي است، زيرا ميوه‌هاي موجود در شبه قاره، مانند موز، آناناس و انبه را به تصوير مي‌كشد.
كاربري ساختمان چندان مشخص نيست. اسلوب كلي عمارت شباهت زيادي به مقبره دارد و وجود كتيبه‌اي، حاوي سوره «نبا» احتمال مقبره بودن آن را قوت مي‌بخشد. اين كتيبه متضمن تاريخ جمادي‌الاول سال 1160 ق [1126خ]) است. با اين وجود، گمانه‌هايي نيز در خصوص كاخ بدون عمارت خورشيد پيشنهاد شده است. البته جدا از كاربري اوليه، شواهد موجود نشان مي‌دهد كه اين عمارت در اوايل دوره‌ي قاجار به وسيله خوانين محلي كه بر كلات حكم مي‌راندند با تغييرات مختصري به عنوان محل سكونت مورد استفاده قرار گرفته است. در بعضي جاها ديده شده كه نقاشي‌هاي ديواري زمان افشاريه با گچ پوشانده شده و نقش‌هايي به اسلوب دوره قاجار ايجاد گرديده است.
تا چندي پيش عمارت خورشيد وضعي به غايت ناهنجار داشت. علاوه بر آن‌كه ساختمان بر اثر مرور زمان به شدت آسيب ديده بود، باغ پيرامونش نيز تقريباً از ميان رفته و حريم آن تحت ساخت و ساز قرار گرفته بود. اما امروزه، ساختمان به نحو قابل قبول و تحسين برانگيزي مرمت شده و باغ پيرامونش به‌طور كامل احيا گرديده است هر چند كه از درختان كهنسال، جز چندتايي، اثر ديگري نيست.
«يعقوب دانشدوست» كه مطالعات درخوري درباره كلات نادري داشته، درباره باغ كلات مي‌گويد: اندازه باغ 168 در 122 متر است. اين باغ با انجام خاكبرداري‌ها و جست‌و‌جوهاي بسيار كشف شده و با توجه به ضوابط طراحي باغ‌هاي ايراني كامل گرديد. باغ‌سازي بر محور اصلي شرقي غربي استوار است و شامل هشت حوض و جوي‌هايي است، همراه فواره‌هاي سنگي كه حلقه‌وار، كاخ را دور مي‌زنند. در محور اصلي، در سمت غربي، جويي با فواره‌هاي سنگي به اين حلقه مي‌پيوندد و در سمت شرق، آب‌نماي درازي، با 17 فواره در سطحي پايين‌تر قرار گرفته است.
اين حوض با خاكبرداري از توده‌اي كه از انباشته شدن رسوب سيل‌آب‌ها به وجود آمده بود، كشف شد و سبب گرديد تا معلوم شود كه باغ در دو سطح، با 40/1 متر اختلاف ساخته شده است. در بازپيرايي‌ها، از اين فرصت استفاده شد و يك ورودي قابل استفاده براي زير زمين طراحي و ايجاد گرديد تا بتوان از فضاي زيرزمين به عنوان موزه يا نمايشگاه استفاده كرد.
اين موزه و نمايشگاه، اكنون در حال شكل‌گيري است و نخستين هسته‌ي آن را تصويرهاي متعددي تشكيل مي‌دهند كه از مراحل بازپيرايي بنا و خاكبرداري تهيه شده‌اند. هم‌چنين لايه‌‌برداري‌هايي كه در كف و ديواره‌ها انجام شده و برخي پايه‌هاي قديمي بنايا تنبوشه‌ها را هويدا ساخته، در قاب‌هاي شيشه‌اي قرار داده شده تا زواياي پنهان قصر خورشيد را در برابر ديدگان قرار دهد.
در كنار اين اقدامات، درختان چنار در رديف‌هايي با تكيه بر چند درخت قديمي موجود به عنوان شاهد كاشته شده و سطح باغچه‌ها به روش باغ‌هاي ايراني سامان يافته است.
دانشدوست بر اين باور است كه كاخ خورشيد و بناي قديمي‌تري موسوم به مسجد كبود گنبد (از دوره سلجوقي يا ايلخاني؟) بر يك محور قرار داشته‌اند. اما ساخت و سازهاي بعدي در كلات اين محور فرهنگي تاريخي را از ميان برده است. بنابراين اقدام بعدي در احياي كامل باغ و عمارت خورشيد، آزادسازي و بازپيرايي اين محور خواهد بود.
اكنون مقايسه عكس‌هاي قديمي عمارت و باغ خورشيد با وضعيت فعلي، بيانگر تحولي است كه طي آن، عمارت خورشيد و باغ پيرامونش از يك خرابه به گونه‌ي باغي مصفا و كاخي باشكوه درآمده است كه حتي همين حالا در زمره يكي از منحصر به فردترين جاذبه‌هاي گردشگري خراسان قرار دارد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر